Maanden geleden werd er aandacht gevraagd voor de nieuwe vieringenlijst. Daar trok vooral één thema mijn aandacht. Op 7 februari. Richtingwijzers: vergeving.

Ik las de toelichting in de vieringenlijst uit het boek van Desmond Tutu: ‘Het boek van vergeving.’
‘Er zijn vele manieren waarop we elkaar kunnen kwetsen en hetzelfde geldt voor het bedenken van rechtvaardigingen. Maar ook het vermogen tot heling is onbegrensd. Er is niets dat niet vergeven kan worden en er is niemand die het niet verdient vergeven te worden.’ Maar, hoe doen we dat?

Dat sprak me aan. Ik zette mijn naam in het lege vakje erachter. Thuis las ik het nog eens na in het epistel. Toen stuitte ik op de zin erachter. Alsof ik die nog niet gelezen had.
‘Er is niets dat niet vergeven kan worden en er is niemand die het niet verdient vergeven te worden.’ Maar, hoe doen we dat?

Ik merkte opeens dat ik hier vastliep. Ik realiseerde me dat er mensen zijn in mijn leven die ik niet meer tegen wil komen. Ik zou ’t moeilijk vinden dan ontspannen te blijven. Ik zou op mijn qui vive zijn. Argwanend zelfs. Ik zou met de situatie geen raad weten.

Los je zo’n pijnlijk moment op als je dan zegt: ‘Ik vergeef jullie!?’ Ze zien me aankomen. Zij hebben immers niets verkeerd gedaan. Ik heb ’t me allemaal véél te veel aangetrokken.

En dan zegt Tutu ook nog in die toelichting: ‘Het vermogen tot heling is onbegrensd.’ Maar waar begin ik? En hoe?

Ik heb verzocht: schrap me alsjeblieft uit de viering van februari. En ik was opgelucht.

Of toch niet? Het voelde ook alsof ik een kans gemist had.

Gelukkig schreven anderen wel in op deze viering en ze zagen mijn naam staan. Doorgestreept. En met hen gaf ik mezelf alsnog een kans. Tenslotte was februari toen nog máánden ver. Tegen die tijd was ik er wel uit, dacht ik.

In de tussenliggende maanden heeft er van alles door mijn hoofd gespeeld.

Vergeven is vergeten, bijvoorbeeld. En daarmee zat ik wel middenin het probleem. Vergeet maar eens wat sommigen je hebben aangedaan. Hoe diep ze je gekwetst hebben. Als ik eraan terugdenk, zie ik de stukken film voorbij komen. Vergeten?

Kun je soms ook vergeven zonder het te vergeten? Dacht ik op een dag. Dát leek me aantrekkelijk. Mijn verstand zei dat dat moest kunnen, maar mijn gevoel trapte onmiddellijk op de rem. En mijn gevoel kon ik toch moeilijk uitschakelen.

En als ik die ander vergeef, moet ik hem dan ook weer vertrouwen? Zoiets van: ‘Wat gebeurd is, is gebeurd. Zand erover.’ Laten we gezellig samen een pilsje nemen. Dat is toch geforceerd? Ongeloofwaardig!

Of moet ik zelf ongelijk bekennen? Kom nou. Dát is de werkelijkheid wel heel veel geweld aandoen.
Hoewel: DE werkelijkheid bestaat niet. Jij hebt jouw werkelijkheid en die ander heeft zijn werkelijkheid. Dat weet je toch wel? Misschien kon die niet anders in de situatie zoals hij die beleefde.

Kortom, jullie merken het wel. Had ik maar weer afgebeld. Streep me maar weer door. Gelukkig werd nergens naar gevraagd. Alleen, wat ik me hier nu afvraag…

Zit ik nou zo moeilijk te doen of zijn er onder ons die dit ergens wel herkennen?

Leviticus 24:19,20 (oog om oog)
Wanneer iemand letsel toebrengt aan een ander, moet hem hetzelfde letsel worden toegebracht: een breuk voor een breuk, een oog voor een oog, een tand voor een tand. Wat hij de ander heeft aangedaan zal ook hem aangedaan worden.

Matteüs 5:38,39 (Bergrede, wie u op de rechterwang slaat)
Jullie hebben gehoord dat gezegd werd: “Een oog voor een oog en een tand voor een tand”. En ik zeg jullie je niet te verzetten tegen wie kwaad doet, maar wie je op de rechterwang slaat, ook de linkerwang toe te keren.

Matteüs 6: 12 (het Onze Vader)
Vergeef ons onze schulden, zoals ook wij hebben vergeven wie ons iets schuldig was.
In vers 14 geeft Jezus hier direct een toelichting op: Want als jullie anderen hun misstappen vergeven, zal jullie hemelse Vader ook jullie vergeven. Maar als je anderen niet vergeeft, zal jullie Vader jullie je misstappen evenmin vergeven.

Dit zijn enkele bijbelteksten over het onderwerp vergeven uit twee verschillende tijdsperioden. Je kan je afvragen hoe het historisch eigenlijk zit met de gedachten en ideeën over vergeving. Hoe is er in de loop van de geschiedenis over vergeving gedacht?
In de oude tijden vóór Mozes bestond er geen vergeving. Men kende alleen de bloedwraak. Wanneer er een onenigheid of conflict tussen twee mensen van twee verschillende stammen of families ontstond, en de een sloeg bijvoorbeeld de ander dood, dan had dat tot gevolg dat de stamleden zich over en weer eindeloos begonnen te wreken. Net zolang tot ze elkaar volledig hadden uitgeroeid. Het ging dus om wraak en vergelding.

De joodse profeet Mozes en koning Hammoerabi uit Babylonië brachten hierin verandering met nieuwe wetten. Dat was ongeveer in de 13e eeuw voor Christus. In die nieuwe wetten staat over vergeving dus genoemd de gedachte oog om oog, tand om tand.
Vanuit ons perspectief lijken deze woorden heel hard en wreed. Maar in die tijd waren deze voorschriften ongehoord en nieuw. Ze vergden een meesterschap over de emoties die de mensen in die tijd in feite nog niet bezaten. Want het hield feitelijk in dat ze maar éénmaal mochten terugslaan, maar daarna niet meer! Eindeloze bloedwraak mocht dus niet meer.
Het duurde vele eeuwen voordat mensen hun emoties zo leerden beheersen, dat ze niet langer de ongebreidelde bloedwraak beoefenden, maar zich in plaats daarvan aan Mozes’ wet van oog om oog begonnen te houden. Deze wet was dus een belangrijke stap vooruit in de evolutie van de mensheid.

Vele eeuwen later wilde Jezus nóg een stap vooruit doen op de weg naar vergeving. Hij wilde feitelijk zeggen: jullie hebben nu wel geleerd om maar éénmaal terug te slaan en dan een einde te maken aan alle wraakzucht, maar Ik vertel jullie nu dat je feitelijk helemaal niet terug moet slaan, maar elkaar moet leren te vergeven. Vergeving en verzoening dus, en geen vergelding.

Als we de historische lijn vervolgen, blijkt dat er pas in de Middeleeuwen verder nagedacht is over vergeving. Thomas van Aquino leefde rond 1250. Hij had de volgende redenering: vergeving is bij uitstek een handeling van God. Mensen kunnen op eigen kracht geen zonden vergeven. Al het kwaad is uiteindelijk een verstoring van de goede orde, zoals die door God geschapen is. Elke zonde is dan in principe een zonde tegen God. God is dus de enige die vergeving kan schenken.

In de eeuwen daarna zijn er vele filosofen geweest die nagedacht hebben over het begrip vergeving. In de 18e eeuw beschreef iemand vergeving als een proces van het overwinnen van directe, persoonlijke haatdragendheid tegen iemand die jou iets heeft aangedaan. Door een onpersoonlijk perspectief in te nemen, wordt het falen van beide partijen zichtbaar.
Immanuel Kant was van mening dat onrecht vergolden moet worden en dat vergeving de rechtsgang ondermijnt. Als iemands rechten zijn geschonden, dan moet de dader gestraft worden. Als een delict eenmaal gepleegd is, dan kan het niet ongedaan gemaakt worden, zelfs niet door God.

In de hedendaagse filosofie is er uiteraard ook nagedacht over het begrip vergeving. Zo vond Hannah Arendt, een joodse Duits-Amerikaanse filosofe dat vergeving de mens in staat stelt om het verleden los te kunnen laten. Vergeving betekent vrijheid, doordat het het de mens letterlijk in staat stelt om opnieuw te beginnen.

Het wel of niet kunnen vergeven speelt niet alleen een rol in persoonlijke onderlinge relaties. Ook in de rechtspraak speelt het een rol. In het strafrecht gaat het niet om vergeving. Maar vergeving speelt wel een rol in het herstelrecht, dat is gericht op het herstel van de aangerichte schade, de sociale onrust en het leed. Het herstelrecht is gericht op erkenning van het leed dat het slachtoffer is aangedaan en het aansporen van de dader om zijn verantwoordelijkheid te nemen en zich te verontschuldigen voor het toegebrachte leed.

Ook in de politiek speelt vergeving een rol. Het heeft vaak een symbolische waarde, zoals het publiekelijk door politici vragen om vergeving. Een ander voorbeeld van vergeving in politieke context zijn de waarheids- en verzoeningscommissies. We komen hier later in de viering op terug.

Dan wil ik als laatste nog een taalkundig aspect benoemen. Wij kennen in het Nederlands maar 1 woord voor vergeving, maar in het Duits zijn er 2 woorden voor: ‘Vergebung’ en ‘Verzeihung’.
Het woord ‘Vergebung’ stamt af van het werkwoord ‘vergeben’, vergeven. Hierin zit het woord geven. Vergeving heeft betrekking op de schuld en bedoelt een actief kwijtschelden en loslaten van de schuld. Vergeven betekent dus weggeven.
Het woord ‘Verzeihung’ komt van het werkwoord ‘verzichten’. Dat betekent ‘afzien van’. Bij vergeving zien we af van wraak, vergelding en verbittering. Om te kunnen vergeven is het nodig om bittere gevoelens van wrok, woede en haat los te laten. In het woord ‘Verzeihung’ gaat het dus vooral om de overwinning op jezelf, die nodig is om tot vergeving te kunnen komen.

Sorry dat ik zo veel praat, sorry dat ik te laat ben, sorry dat ik je pijn deed. Sorry voor dit, sorry voor dat. We leven in een echte “sorry” cultuur. We zeggen het vaak en gemakkelijk en na het woord sorry kom je er meestal niet meer op terug. Ook degene tegen wie je sorry zei laat het er vaak bij.

De vergeving wordt snel gevraagd en gegeven. Wat er precies vergeven moet worden, wat er nou misging, waar de schuld en de oorzaak ligt, het lijkt van geen belang: Als er maar vergeven wordt, want je doet niet moeilijk.
Je mag dan wel je verontschuldigingen hebben aangeboden, maar is het wel allemaal opgelost? En je kunt als beledigde partij wel zeggen dat alles vergeven is, maar is dat wel helemaal waar?
Goedkope vergeving is ten diepste geen vergeving. Het lijkt op een ‘doofpot’ waarin we het gebeurde wegmoffelen in plaats van het serieus te nemen. We strijken het glad en dekken het toe. We bedekken het met de mantel der vergeving en daar woekert het onderhuids door en gaat vaak etteren, met alle gevolgen van dien.
Als we elkaar niet vergeven, kunnen we terecht komen in een spiraal van onrecht, verlies en geweld. In een eindeloze cirkel, waar je als mens nauwelijks nog uitkomt.

Bij echte vergeving wordt het gebeurde niet toegedekt, maar blootgelegd, aan de kaak gesteld. Dit geldt zowel voor kleine kwetsingen als voor grote verwondingen. Voor echte heling zullen de wonden opengemaakt en schoon gemaakt moeten worden. Dat doet vaak veel pijn.
Vergeven kun je zien als een innerlijke schoonmaak. Je doet het uit liefde voor jezelf. Je hebt de ander, de ‘dader’, er niet perse bij nodig .
Dat is de grote misvatting over vergeven: dat het over de ander gaat. Het gaat over jou. Jij kunt het aan jezelf geven.
Zolang we met de dader bezig blijven, komen we niet echt toe aan ons eigen proces, onze pijn, ons verdriet. Dat innerlijke proces gaat over het loslaten van wraak, haat, slachtofferschap en oordelen.
De essentie van vergeven is ont-schuldigen. Door de ander te bevrijden van de last van schuld bevrijd je jezelf van slachtofferschap. Twee zijden van dezelfde medaille.

Vergeven is een simpel proces, maar zeker geen gemakkelijk proces zegt Desmond Tutu in het boek Vergeving, dat hij samen met zijn dochter Mpho schreef. De manieren om elkaar te kwetsen zijn talrijk, de rechtvaardigingen om dat te doen ook, maar ook ons vermogen tot vergeven en heling is groot.
Hij reikt ons een model aan om uit de cirkel van wraak en vergelding te komen.
Een model , gebaseerd op de leer van geweldloosheid van Mahatma Ghandi.
Een model , toegepast tijdens de Waarheids en Verzoeningsprocessen in Zuid Afrika, waar slachtoffers de kans kregen hun indrukwekkende verhalen te vertellen.

Heling vereist het volle licht van de waarheid en deze kan wreed zijn zegt hij.
Het gaat niet om goedpraten of om verzachtende omstandigheden, want het is niet in orde om gekwetst of om geestelijk of lichamelijk mishandeld te worden.

Na onrecht, verlies of een kwetsing voelen we pijn en als in een impuls gaan velen het pad op van vergelding, wraak of het iemand betaald zetten. Het lijkt alsof onze pijn zal verdwijnen als we de persoon kwetsen die ons heeft gekwetst. Dit leidt tot nog meer geweld en wreedheid en opnieuw gekwetste mensen. De cyclus begint opnieuw.
Vergeven, zegt Tutu, start met de keuze om geen wraak te nemen, maar te kiezen voor heling en het viervoudige pad te bewandelen.
Dat sprak ons aan en ik zal er in het kort iets over vertellen.

Als eerste vertel je je verhaal. Jouw verhaal, hoe rauw en lelijk het ook is. Misschien hortend en stotend en in stukken. Het kan een riskante onderneming zijn. Misschien word je niet geloofd. Het is wel een eerste stap op weg naar vrijheid en vergeving. Wanneer je je verhaal vertelt, hoef je de last van je lijden niet langer alleen te dragen.
Misschien kun je je verhaal vertellen aan de persoon die jou leed heeft aangedaan, ook kun je ervoor kiezen om het te vertellen aan een vervangend persoon of het op papier zetten.

De tweede stap is het benoemen van de pijn. Zoek iemand die zal luisteren naar je gevoelens zonder poging ze te repareren.

De derde stap is het schenken van vergeving.
Soms ben je in staat om snel te vergeven, soms duurt het heel lang tot je dit kunt.
Als je op een gegeven ogenblik merkt dat je oude verhaal plaats heeft gemaakt voor een nieuw verhaal, dan ben je aan het helen.

De vierde en laatste stap is het loslaten of vernieuwen van de relatie.
Je hebt de keus.
Loslaten is weigeren om een ervaring of een persoon nog langer ruimte te gunnen in je hoofd en in je hart. Niet alleen de relatie loslaten, maar ook je oude verhaal over de relatie. Je hoeft niets meer met elkaar.
Als we de relatie vernieuwen gaan we niet op de oude voet verder. We kiezen een andere vorm en de nieuwe relatie is vaak sterker door alles wat je samen hebt gedeeld.

Uit het boek Vergeving:

Wanneer ik een ander kwaad doe, opzettelijk of niet, doe ik onvermijdelijk ook mezelf kwaad.
Wanneer jij het slachtoffer bent geworden van een van de ontelbare kwetsingen die mensen elkaar aandoen, kan ik niet zeggen dat je moet vergeven.
Maar wat ik wel kan zeggen is dat alles er toe doet. Of we nu liefhebben of haten, of we nu helpen of kwaad doen, alles doet ertoe.
Vergeving wordt door menselijkheid vormgegeven. Ieder persoon bezit het vermogen om te veranderen.
Elke hand die in een gebaar van vergeving wordt uitgestoken is een hand die werkt aan de totstandkoming van vrede in de wereld.
Wanneer we een hand uitsteken, wanneer we het verhaal vertellen, de pijn benoemen, vergeving schenken en de relatie vernieuwen of loslaten, begint ons lijden te transformeren.

Dit is de laatste zondag voor de veertigdagentijd. De veertigdagentijd is onder andere een tijd van herstel van relaties – met God, met de ander, met jezelf. Vergeving kan daarin een belangrijke rol spelen.
De scheidslijn tussen degene die kwaad doet en degene die het ondergaat is niet scherp, de lijn loopt dwars door het hart van ieder mens.

Vergeven geeft letterlijk ruimte in je lijf, in je leven. Het maakt je innerlijk gezond, ook lichamelijke klachten kunnen erdoor verdwijnen. Het is het mooiste geschenk dat je jezelf kunt geven.

De Hope Flowers School staat in Bethlehem en staat letterlijk dicht bij de scheidingsmuur tussen Israel en de Palestijnse gebieden. De school richt zich op kinderen van 5 tot 14 jaar die beschadigd zijn door conflicten en traumatische ervaringen en die te maken hebben met armoede, ondervoeding en gebrek aan perspectief. De meeste leerlingen zijn afkomstig uit de Palestijnse vluchtelingenkampen. Er zijn inmiddels ook programma’s voor jongeren en volwassenen.

De docenten integreren in het onderwijs pedagogische inzichten en technieken van vredesopbouw. Een voorbeeld van dit bijzondere onderwijs is het programma over ‘compassionate listening’, luisteren met compassie, zittend in een cirkel en met volledige aandacht voor de ervaringen van de ander.

De school doet mee aan uitwisselingsprogramma’s met Israëlische scholen en brengt de kinderen in contact met andere godsdiensten en culturen. De aanvankelijke doelstelling om in de school joodse, christelijke en moslimkinderen samen onderwijs te geven, moest worden losgelaten, omdat de Israëlische autoriteiten niet toestaan dat joodse kinderen de Westoever bezoeken.

De melodie van ‘Tie a yellow ribbon on the ol’ oak tree’ zullen de meesten van ons onmiddellijk herkennen. Maar het gaat ons nu meer om de tekst. Die gaat terug op een verhaal dat de schrijver van het lied hoorde toen hij in de bus zat naar Miami.

Eén van zijn medereizigers was een man die net was vrijgelaten uit de gevangenis, waar hij drie jaar vastgezeten had wegens fraude. Zijn vrouw had hem niet bezocht of geschreven. Ze had zich vast voor hem geschaamd, dacht hij. Maar hij had ook gehoopt dat dat kwam omdat ze te arm was voor de reis en te weinig onderwijs had gehad om een brief te schrijven. Hij vertelde de chauffeur dat hij destijds tegen zijn vrouw gezegd had dat ze maar niet op hem moest wachten. Drie jaar was lang. Hij had zelf ook niets van zich laten horen.

Nu was hij eindelijk weer vrij. Hij verlangde naar huis maar hij zag ertegen op thuis te komen.

Net voor hij vrijgelaten werd, had hij zijn vrouw geschreven. In de brief had hij haar laten weten dat hij het zou begrijpen als ze hem nooit meer wilde zien. Maar, als ze toch nog van hem zou houden, moest ze een geel lint rond de oude eik in het centrum van het dorp, White Oak, binden. Als hij geen lint zou zien, zou hij doorrijden en haar vergeten.

Toen de man zijn verhaal verteld had, was de bus vlak bij White Oak. Hij durfde niet te kijken toen de bus het dorp binnenreed en verborg zijn gezicht in zijn handen. Alle passagiers hadden zijn verhaal gehoord en keken vol spanning uit naar de eik. Toen de bus ten slotte de eik naderde begonnen de passagiers te juichen en te applaudisseren. De man keek op en zag dat de eik bedekt was met gele linten.

Hij rende de bus uit en viel onder luid gejuich van de passagiers zijn vrouw in de armen.

We noemden al eerder bisschop Desmond Tutu en zijn belangrijke bijdrage aan de verzoening tussen zwart en blank na de apartheid. Die ervaring komt steeds terug in zijn boek over vergeving en wij willen jullie één opmerking letterlijk doorgeven.

‘De uitnodiging tot vergeven is een uitnodiging om heling en vrede na te streven. In de Zuid Afrikaanse inheemse taal, het Xhosa, vraagt men aldus om vergeving:
‘Ik vraag je om vrede’.

Vergeving opent de deur naar vrede tussen mensen en opent de ruimte voor vrede in ons innerlijk.’

Mogen wij allen
bevrijd zijn van pijn en verdriet.
Mogen wij allen
door compassie omvat worden.
Mogen wij allen
verzoening kennen.
Mogen wij allen
in vrede zijn.